Den gamle garden 
Forfatter: Ragnhild Jung

"Tidt eg minnest ein gamal gard...."
Mange av oss 70-80-åringar syng gjerne den songen. Ikkje berre fordi me lærde den i skulen, men òg fordi den "gamle garden" var staden der me voks opp, levde våre barneår og ofte også våre ungdomsår. 

Garden der eg voks opp var vel ikkje noko utanom det vanlege her på Vestlandet. Kanskje var han ikkje fullt så mykje "steinrøys" som mange andre. "Vollar, bakkar, berg og skard," skriv skalden om sin heimegard. Det kartet stemmer nok godt med terrenget også hjå oss. Ja, det fanst ein voll der òg. Ei flate rett nedanfor husa til naboen heitte berre "Vollen". Bakkar, berg og skar var det til alle kantar, ein trong ikkje leite etter dei. 

Så var det fjella, dei rådde over oss både på den eine og andre måten. Om vinteren stal dei sola frå oss og slepte henne ikkje laus att før ei vike uti mars. Den første dagen ho skein i stoveglaset, sette ho bestemor smør fram til henne. Det skulle ho få fordi ho endeleg kom att ! Men om sommaren tok ho att det ho hadde forsømt om vinteren. Då kunne me ta turrhøy like til klokka ni om kvelden utan at det dogga. For i vest heldt fjella seg langt borte. Ja, det vart no ikkje særleg høgde på dei heller, helst berre haugar å rekne for. 

Den vesle grenda vår - det må vel kallast grend : tre gardsbruk og eit "plass" den gongen - ligg ved austenden av eit vatn, i eit lite dalsøkk. Ei slik landskapsform vart kalla "hvamm" på vårt gamle norrøne mål, og garden har difor Kvamsdal. 

"Gaarden ligger høyt tilfields", kan me lese i gamle skrifter - frå 1721. Svært høgt til fjells er det ikkje, etter kartet ligg vatnet berre 50 m.o.h. Men så ber det i høgda så det munar : Frå husa stig lia bratt oppover til hamrar og bergskorter overtek. Det er "Kletten" som strekkjer seg med sine 500 m i høgda. Han er ikkje heilt "å tru". Meir enn ein gong har han sendt jord- og steinskred nedover. Husa ligg trygt i ly av "Rusta", men det har gått hardt ut over småskog, bruer og potetåkrar. Det hende at me plukka nyvaska poteter langt nedpå bakkane ! 

Men "Kletten" er no storkaren i landskapet, han. Unggutane bar med seg sprakje og anna brennbart heilt opp på Kletten og brende jonsokbål der ! Det lyste nok "vide om land" mest som gamle dagars "vardevakt". 

Mot vest endar Kletten i stupbratte hamrar, der desse hamrane møtest med eit rolegare landskap, kjem sola fram akkurat i middagstida. Så heiter det òg "Middagsskaret". Rett oppå fjellkammen ligg eit lite vatn, og elva frå det går rett utfor brattfloget. Ho er ikkje noko tess når det er turrvèr, men når det er snøsmelting eller haustbløyte kan denne sildrebekken verte til ein einaste foss som tek med seg både stein og jord. 

Frå Middagsskaret strekkjer fjellet seg vidare mot vest, og på "vår side" viser det oss "svartsida". Steile, svarte hamrar der det ser ut som svære blokker er meisla ut slik at det er ein slags portal i midten. Dette er "Døra", og den ga nok fantasien næring når me høyrde eventyr om risar og troll. Så heilt trygge kjende me oss ikkje i skuggen av Døra. Kanskje kom det eit troll ut ? 

Lenger vest går fjellet over i ein skogkledd ås som strekkjer seg heilt ned til vatnet. Sætretausene frå Mollandsstølen brukte å koma bortpå denne høgda og hoie ned til dalingane. Så har det òg fått namnet "Tausefjellet". Uti der ein stad er det at sola syner seg att etter den lange vintersøvnen sin. Og der bed ho òg farvel uti oktober att. 

Men der er fleire fjell austanfor : Kletten er ikkje fullt så utilnærmeleg frå aust. Det går nedover litt etter litt, småhamrar med grasflekker imellom skiftast om å gjere lendet lågare. Flatt vert det nok ikkje, men plass til ei lita tjørn og nokre fine grasbakkar vert det etterkvart. Oftast låg det ei stor snøfonn der langt utover føresommaren. 

Bakom ein liten botn reiser eit anna fjell seg : "Kjerringfjellet". Ei gamal segn fortel at her gjekk ein mann og ei kjerring og leita etter sauer ein gong. Så rauk dei uklar om eitt eller anna, og mannen skubba kjerringa utfor. Stupet går rett i "Svartegilet", ei glyvre mellom svarte, våte berg. På andre sida av gilet går ein smal sti over "Kråkeberget". Den var verkeleg nifs å gå, særleg når det var vått og sleipt i marka. 

Lenger aust står "Jeiskebrekkå" og stenger for vidare utsyn. Fjella bakom der høyrer til sommardagar og stølsliv; eller det som me kalla "å gå om fjellet", ferdavegen til ein annan del av bygda, det var godt vegsynt, det viste at folk brukte vegen. 

På nordsida av dalen er landskapet annleis, opnare med låge skogkledde åsar, som likevel er så høge at dei gjev utsyn over grenda, elva og vatnet. Dette var heimemarka vår, haust- og vårbeite for sau og geit, og bærmark for oss ungar. "Marka" var mykje vidare enn det me såg frå garden. Der var holer og haugar så ein reint kunne gå seg vill om ein ikkje fylgde dei faste stigane, dei var alltid godt synlege då. 

Heile dette landskapet, med "haug og hei, lid og lund, rust og rante, fjell og finnar", var bruksområde i den tida. Her voks me opp, levde vårt liv gjennom skiftand årstider. Livet på garden med jord og dyr gav innhald til dagane. Ein og annan gong var vel arbeidet litt for tungt eller slitsamt- etter kreftene til utøvaren. Dette var mi verd- og mange andre si- ei verd som er så radikalt endra at mange unge ikkje ein gong veit at ho har eksistert. 

Vatnet 
Mesteparten av dalen er Vatnet som fyller. Snakka me om andre vatn, vart det alltid nemnt namn: Ostavatnet, Longevatnet, Sleirsvatnet osb. Men hjå oss heitte det berre VATNET. Det spela då òg ei hovudrolle i vårt daglege tilvære. Vatnet var både stengsle og ferdselsveg. Stengsla kunne vare lengre eller kortare. Austavindrok med fårlege kastevindar nedfrå fjella kunne vera ille nok. Men verre var det når det la seg "meinis". Då var det korkje roande eller gåande. 

Vegen åt seg langsomt fram oppmed Stranda på nordsida, ein eller to "akkordar" for året. Men det leid langt fram mot 30-åra før han rakk i hop med byrkjelandsvegen. Bru over "Storelva" hadde me heller ikkje før i 1927. Strendene på begge sider hadde svært ulendt terreng, ein måtte ta lange omvegar skulle ein kome til sjøen den vegen. Vatnet var difor vegen vår, både vinter og sommar. 

Dersom isen la seg på skikkeleg vis, hadde me den finaste kjøreveg som nokon kunne ha. Var det stålis vart skeisene flittig brukte både når me skulle i skulen og elles. Om kveldane eller i helgane fòr ein gjerne så lenge og "rende", at føtene var heilt bortdovna, det galdt å få skeisene til å sitje fast, dei var gjerne for store eller for små- så måtte reimane dragast hardt til, noko ein helst måtte ha hjelp til. Etter mange timar på isen var føtene så kalde og bortdovna at det var så vidt ein stolpra seg oppatt frå vatnet. Men moro var det, så neste dag måtte ein nedatt likevel -. 

Godt vinterføre og strek is var òg nødvendig når karane skulle hogge i skogen i Eikelia eller Hesjelia. Då kunne ein køyre veden eller tømmeret like heim, i staden for å slite med det i båt eller å "flote". Lettvint var det òg å køyra til sjøen til handelsmannen så lenge isen var køyrande. Då kunne turen gjerast på 3-4 timar, elles måtte me rekne med heile dagen. 

Lengste tida av året var det likevel båten som var framkomstmiddelet. Nedmed Vatnet - i lendinga- stod tre naust, kvart bruk hadde sitt. Ja, dei i Hogen hadde eiga lending, Hogarvika. Kvart bruk hadde òg sin eigen båt- eller ferje, som me kalla denne sorten. Dei var litt ulike på skap, ettersom opphavsmannen sikkert ikkje var den same. 

Vår var helst smal, framparten heva seg fint opp frå vatnet og tverrbordet i framskuten var lite. Ferja låg fint på vatnet og var lettrodd, men ho var ikkje så stødig i vind. Hamreferja var breilagd og tung, men stødig. Den tredje, som høyrde til "bort hjå dei", var visst størst, både brei og tung- og så var ho måla med ein slags bleikraud farge. Det var helst denne me ungane fòr og kapsa i, ho skulle visst vere omtrent veltesikker. 

Me hadde nok ikkje lært å symje på skikkeleg vis. Enten måtte me ha ei tofte på tvers under magen eller ei åre under kvar arm. Og utfor marebakken våga me oss knapt. Oftast var det Storetjørna som var badeplass om sommaren- og første skeisebana om vinteren. 

I sommartida var det fint å ta seg ein dorgetur langs strendene. Det var småkjøe som beit på, det hende ho var litt lyseraud under buken. Me jentene var alltid på vakt om det skulle vere ål på kroken, han var halvbror til ormen, hadde me høyrt, og orm var me livredde. 

Endå ein båt høyrde til på garden, Hestebåten. Det var ei stor ferje, med solide tiljer i botnen, denne ferja vart noko skral etter kvart, så det vart kjøpt ein firkeiping, ein sjøbåt. Han høvde ikkje så godt i lendinga, for der var langgrunt. Ein mann måtte leie hesten ut i vatnet eit stykke, ein annan heldt båten medan hesten steig inni. Merkeleg nok kan eg ikkje hugse at hesten slo seg vrang. Kvitemerra vår var ikkje så snild alltid elles, ho både beit og "slo opp". Men i båten stod ho som ein prest. 

Nedom vatnet hadde me "hytter" der langkjerrene stod, så var det å spenne hesten for og køyre til sjøen- til Hosteland. Det var ei heil dagsreis fram og attende. Ofte hadde ein mann ærend for dei andre naboane òg. Slik hjelpte alle kvarandre etter tur. Etter kvart som vegen åt seg oppover langs nordsida av vatnet, vart òg hyttene (i alle fall ei) flytta, og då det òg var komen bru over elva, kunne me gå gjennom marka med hesten til saga, der kjerra stod. 

Men skulle tunge lass fram, måtte båten brukast heilt fram i tretti-åra. Så Vatnet var den viktigaste ferdselvegen til me fekk veg heilt fram. Ulukker på vatnet hende det ikkje i "mi tid". Men først på dette hundreåret drukna ein 11-års gamal gut. Eit gamalt sagn fortel om eit ektepar som hadde vore til kyrkje på Sandnes. Kona var staskledd, ho hadde "kyrkjegang etter barnefødsel". Kanskje hadde dei hatt barnedåp òg. Det vart uvèr, så mannen let kona vera att på Hosteland. Sjølv ville han gå heim, det låg is på vatnet. Sagnet seier at han tok sylvbeltet til kona med seg. I uveret gjekk han seg i ei råk ved "Slottet" litt ovanfor der vatnet smalnar av ned mot elva, han vart aldri funnen, heller ikkje sylvbeltet. Dette skulle vere ein som tok opp Kvamsdalen som "øydegard", heiter det i sagnet. 

Dagleg liv 
Det var årstida som bestemte både over menneske og dyr, over arbeid og fritid. Årsrytmen gav byte på arbeidet : for menneska var det inne- eller utesyslar, tyngre og lettare, for dyra var det å vere bundne og dømde til å leve av det dei fekk, eller til å vere fri og gå dit dei ville, men syte for levemåten sjølve, det hende nok at påkjenningane vart i største laget både for folk og dyr. Likevel; me levde i eit tett samspel med levande dyr og natur, det gjorde livet rikt, trass slit og det me vel no vil kalla fattigdom. 

Etterjulsvinteren var ei svært stille tid. Oftast var det kulde og snø som rådde ute. Glasrutene var heilt dekka av is, særleg i austavindsperiodar kunne det hende at det ikkje vart "hol" i isen om me fyrde sterkt i ovnen. Då pusta me på ruta for å sjå ut- eller for å sjå kor isen laga fine roser att i holet. 

Innearbeid var det elles nok av. Ullekorga med kardane, rokken og hespetreet hadde sine faste plassar i stova. Ungane måtte i alle fall "karda i hop", og når me hadde lært det, måtte me òg lage "drallar". Men me måtte tole å høyre at dei måtte kardast betre, at vi måtte ha mindre i kardane og så bortetter. 

Når snella var full, var det ungearbeid å vinde av rokken. Skulle det vere til leistegarn, kunne me òg få lov til å tvinne. Garn til slikt bruk var òg fint til å øve seg på når ein skulle lære å spinne, det var ikkje så nøye om det var ein og annan "friar" eller "migemaurhals" innimellom. På den måten fekk ein gå gradene oppigjennom og lærde å spinne både fint og grovt, alt etter kva det skulle brukast til. 

Spøtene gjekk titt og trutt, det var mange som skulle ha leistar, vottar, sokkar eller gensarar. Slikt var kvinnfolkarbeid, så dei hadde alltid noko i hendene. Kanskje kunne ein gut verte beden om å vinde eller hespe av rokken. Men spøt kunne ein ikkje vente at karfolk skulle ta borti. 

Vintersdag var også tid for veving, så då stod gogna òg i stova. Då hadde førebuinga gått føre seg utover hausten: Varpet, som helst vart fabrikkspunne, måtte vindast i nyste, slik at ein kunne renne med fleire trådar om gongen. 

For småungar var det eit eventyr når "renningestolen" kom i stova, då fekk ein sitte inni og snurre rundt og rundt. Det hende vel at ein vart så øren i hovudet at ein måtte legge seg ned litt. Men når veven etter mykje strev var komen opp, var det dei vaksne kvinnfolka som arbeidde med den. Jau, ungane fekk lage spoler, og det var moro. Ein gamal rokk var tillaga som spolerokk, så der kunne me trø iveg av hjartans lyst. 

Karfolka hadde sitt å ståke med, dei var i marka og hogde ved eller tømmer. Dersom det ikkje var for mykje snø, vart det køyrd heim med "drog"- i lange stranger. Sidan måtte dei sage det opp i høvelege lengder, kløyve og leggje i lad. Dette var ved til sommarsbruk- til geitostkoking. Om vinteren hadde me ofte rå ved. Han vart lagt til turk i "ovnsportane" og under ovnen, eller i steikeovnen i komfyren. Det galdt å ha noko turt å kveikje i, elles kunne ein verte ille ute. Særleg ille var det å steike brød med rå ved, det vart gjerne rårand då. 

Om kveldane tok karfolka ymse arbeid med seg inn, det kunne vere tinding av river, laging av skaft til ymse verktøy, eller treskograving. Parafinlampen i stova var den einaste lyskjelda, og det galdt å ikkje bruke lampe i utrengsmål. Difor sat gjerne karane attmed ovnen med sitt arbeid. Etterpå sopte ein opp tresponane, det var "kveiksle" til neste morgon. 

Treskograving var ein kunst som kvar husbond måtte kunne, for tresko var det fottøyet som me brukte dagstøtt. Dei hadde ulik fasong og utsjånad, alt etter kven som hadde laga dei. Våre var litt spisse i tåa, og far brukte å skjere inn mønster- "krote"- litt på framparten. På dei andre gardane var treskofasongen onnorleis, så dersom det var framande tresko i gongen, viste me med ein gong kven som var på besøk. 

Å gå i tresko i snøen var ikkje alltid enkelt. Det kom snart snø oppi skorne, han smelta og ein vart våt på føtene. Var snøen kram, vart det store klabbar under skorne, så det vart som å gå på stylter. Det galdt å finne noko å sparke borti for å få klabbane vekk, var det ein stein ein sparka mot, kunne det gå hardt utover treskoen; han klovna gjerne, så ein måtte gå heim på berre sokkeleisten. 

På holka kunne treskorne vere nokså lumske. Særleg når dei var noko slitne var det stor fåre for at føtene vart som slegne under ein. Det vart mange harde møte med klaken av den grunn. 

Til "gåbortbruk" hadde me lèrstøvlar med snøring. Utanpå vart det vintersdag brukt snøsokkar. Det kunne vere gamle strikkasokkar, eller slike som var meir forseggjorde- av vadmål. Dei rakk oppunder kneet og var gode å ha på seg i laussnøen, og i kulde gav dei kjærkomen varme, så snøsokkane var både praktisk og god fotbunad. 

Florsstellet var kvinnfolkarbeid, i alle fall stellet av kyrne, med mjølking, gjeving, brynning og kosting. Kanskje tok ein mann mokinga av og til, og stellet av hesten. Ja, hjå oss var geitene og stellet av dei, mannfolkarbeid. 

Det vart laga små høyrullar for kvar geit, dei vart lagde lag på lag i ei kipe. Når geitene høyrde at det kom folk, vart det ei fæla læte. Alle brekta og klaga si naud. Etter kvart som dei fekk noko å ete på, stilna det av. 

Utpå våren, når kjea kom til verda, fekk dei òg litt kraftfor, Det vart laga "knoe" av fòrmjøl, og kvar geit fekk sin eigen porsjon i ein liten kasse, det var reine godteriet, så kassane vart både sleikte og gnegne innvendes. 

Dersom snøen var djup, vart det brøytt for at geitene skulle kome til elva og drikke. Så låg det gjerne strangar og greiner av selje og raun attmed løa, og der hadde då desse nøysame dyra godt arbeid. Dei gnog all borken av, kvistar og greiner togg dei opp så langt det gjekk an. 

Då fekk dei òg "rive sinnet av seg", som me sa. For vart dei inneståande i mange dagar, vart det fælt til bråk, dei stanga i båsane, beit kvarandre i øyro- eller kvar dei kunne kome til. 

Dersom ei geit kom seg laus, kunne ho skamfare andre, rive opp juret eller buken med horna. Høyrde me særs mykje uro frå geitefloren, var det noko tess der, og det var best å sjå innom. 

I kyrefloren var det som sagt ho mor sjølv som styrde. Ho laga vondlar til kvar kyr, alt etter som det var kvige, nybære eller ei som skulle kalve lenger utpå våren. Den store suta var å setje "passeleg på", slik at høyet rakk til det var noko å finne ute. 

Vart det snøbert på enkelte plassar i februar-mars, måtte ein av stad å skjere lyng. Det var god bjerg, høystålet måtte ikkje minke meir enn dei faste merka for kvar månad, elles bar det gale i veg. 

Vèrmerka vart nøye akta på når dei faste merkedagane kom. "Kyndelsmess tøyr er betre enn ti lass høy". Mang ei kone låg vel søvnlaus om natta når høystålet minka for fort. Milde vintrar kunne hjelpe på, i alle fall for geit og sauer, litt lyng og kvist fann dei alltid attåt. Dette var nok ikkje berre bjerg, der var sikkert både næring og vitaminer som heldt dyra friske. 

For menneska var nok òg vinteren lang. Utover i februar såg me godt etter kor langt "heim" sola var komen, først på "klene veien", så på Marireset og til "Nordåkreleet". Når ho skein på Haamrehusa, var det berre nokre dagar til me òg kunne få solstrålane inn i stova. Men då var me komne ei vike ut i mars. Likevel var det ikkje lenge før ho kleiv oppover fjellet og kom i Middagsskaret. Då var liksom våren der. 

Eigentleg var det merkeleg kor fort snøen tinte og dagane lengna. I april var det mykje som hende både i geitefloren og i sauegardane. Ein måtte sjå vel etter om ein lamsau eller ei geit var ventandes, då måtte dei ikkje sleppast ut om morgonen. Dei hadde det med å legge seg ute, stikke seg bort med avkomet sitt. Då var det å gå på leit etter dei, for der for nok ein og annan rev og luska, og han sa ikkje nei til eit nyfødt kje eller lam. Dessutan kunne nettene vere kalde så dei små stakkarane fraus i hel. 

Når ei geit hadde kjea, fekk ho stå inne og ha kjeet med seg eit par dagar. Men den herlegheita varde ikkje lenge, ho måtte ut saman med dei hine. Første dagane etterpå vart ho gåande rundt floren og skrike. Det var ei ynk å høyre på, mora skreik utanfor og kjeet inne. Greidde ein ikkje høyre på læta, så fekk ho koma inn litt så ungen fekk suge. 

Men snart gjekk livet sin vante gong att. Geitene fòr i marka om morgonen, og kom att til mjølketid. Då var det å "møre kjea", passe på at kvar geit fekk sitt avkom. For den som kjende både geit og kje, var ikkje det så vanskeleg, men for ukjende folk var det heilt uråd. 

Så kom tida då kjea måtte ut og læra seg til at det fanst anna næring enn den som kom ut or spenane. Me lokka dei med oss dit det fanst småskog og berg å klatre i. Å få dei med seg var inga vanske, men å koma seg frå dei att, det var ikkje gjort i ei handevenda. Når dei var i gong med gnaginga måtte ein prøve å lure seg bakom ein stor stein og halde seg musestille til dei var komne litt lenger vekk. Oftast var det ikkje så enkelt- ein nyskjerrigper fann ofte gøymestaden, og med eit triumferande brek var alle på sporet. For oss ungane var dette òg ein morosam leik. 

Når det leid ut i mai, og småkreket hadde fått smak på friskt nytt gras så dei var mette og runde om kveldane, måtte dei gje slepp på mjølkedropen. Det var harde bud, attåt det skulle dei lære å drikke før dei vart sende til fjells. Geitene vart mjølka, og noko av mjølka slege i eit brot, kje etter kje vart teke or garden, eit godt tak rundt hovudet og med tommel og langfinger i kvar munnvik- og snuten ned i mjølka. Fekk dei først smaken av den, då hadde dei snart lært kunsten. 

Så kom dagen då me skulle "gå med kjea". Heile huslyden var med, i alle fall på første etappen. Eit menneske gjekk føre og drog etter seg ei stor bjørkebuske. Helst måtte det vera ein person som kjea kjende godt, og når han eller ho ropa "kille.kille", så kom dei villig. Mange hjelpte til å få ferda i gang, og heile skreia sette seg i rørsle. 

For at dei ikkje skulle finne vegen heimatt eller kome i lag med geitene, vart dei sende på ein heilt annan kant, ja, me gjekk endåtil over grensa til nabofylket ! Og for å gjera dei heilt ættville, lånte me båt og førde dei over Ynnesdalsvatnet og sette dei i land i Skora, der var sikkert ein framifrå god kje-hage, med bjørkeskog og fint gras. 

Litt medynk kjende no i alle fall ungane på. Eitt og anna kje fann nok vegen heimatt i løpet av sommaren, men stort sett gjekk dei på beitet sitt til det vart sanking. Alle for nok ikkje vel, så tapsprosenten vart helst stor. Men kjekjøt var heller inga salsvare, og så mange at me hadde nokre "fjorkille" neste vinter og eit par bukkekje vart det no alltid att. 

Det var geitosten som var den vara som skulle skaffa litt kontantar i eit naturalhushald. Geitene var oftast flinke til å kome heimatt kvar kveld til mjølketid, særleg i sommartida når juret var fullt. Då var dei ivrige etter å bli mjølka. Verre var det mot hausten når det vart mindre om dråpane, då måtte kanskje einkvan ta seg ein tur på Grønefjellet - eller lenger. 

Mjølkinga kveld og morgon og soping av floren var arbeid for ungar, men geitene var trivelege dyr, så det var vel ikkje noko tvangsarbeid. Litt hardt kunne det vel vere å stå opp i seks-tida på morgonen, ein var vel ikkje heilt vaken når ein tok mjølkebytta og gjekk i geitefloren. 

Dersom det var regn og dårleg slåttevèr, fekk ungane sova i fred- og så var det fri om sundagen som oftast. 

Ostekoking var det kvar dag, hjå oss gjekk det føre seg på eldhuset. Mjølka frå kveldsmålet vart sett til kjøling i oppkoma, og neste morgon vart det slege i kopparkjelen, varma opp til ca. 35 grader, og osteløpe sett i. Sidan måtte ein røre om, late det sekke ned, varme langsamt opp så kvitosten kunne samlast i ein "ostask". 

Mysa vart kokt heile dagen, det måtte helst fosskoke, så det galdt å ha turr, god ved. Utpå ettermiddagen, når innhaldet i kjelen fekk brunfarge og tjukna, måtte det rørast. Det var helst ein heit jobb i varme sommardagar å stå i ein time eller meir over ein dampande ostekjel. 

Etterpå var det "å røre han kald", det var tyngst. Osten måtte ha passeleg lunka temperatur for å knoast og formast til. I mange år brukte me berre "fri forming", det vil seia ikkje former av noko slag, dagens produksjon vart delt i høvelege stykke, kvart emne knodd og forma som ein firkanta klosse, og til slutt "slådd" med ei solid sleiv. Seinare måtte me passe på å snu ostane til dei var kalde og kunne setjast i hylla. 

Avsetnaden kunne vel vera opp og ned. Det som eg hugsar best, er halve og heile ostar som kom i retur frå ei forretning i Bergen. Dei var blitt turre eller mygla hjå kjøpmannen. Men det var produsenten som måtte ta tapet. Så fortenesta vart ikkje alltid slik ein venta. Alt arbeidet me hadde, vart liksom ikkje pårekna i kroner og øre. Det vart ikkje snakka om kva som lønte seg; ein rekna ikkje så mykje i pengar, sjølv om det vel var for pengane me gjorde dette. 

Det som kyrne gav oss, var helst til husbruk. Ja, eit og anna kilo smør vart nok sendt. Om vinteren var ikkje produksjonen så stor, for det meste vart det satsa på vårbære kyr. For om sommaren fann dei seg maten sjølve, og beitet var godt. Arbeidet i kyrefloren var det kona i huset som stod for. Kanskje ein halvvaksen unge kunne vere med, koste og brynne og så bortetter. Me var heldige som hadde spring i floren. Det var ikkje så mange som hadde det, og då vart det vassbering attåt det andre. 

Mjølka vart separert, og det var helst skummamjølk me brukte til mat. Surmjølk var dagleg kost, fløyten eller rjomen såg me ikkje så mykje til. Når det vart kinna smør, fekk me "kinnekling" attåt fisken og potena den dagen, det var fest. 

Om me no ikkje la så mykje merke til det me fekk frå kyrne, så merka me det i alle fall dersom det var "turre" eller "gjelde", som mange sa. Då vart det vassupe og vassgraut- og ikkje ein gong fløyte i kaffien. 

Om no kyrne førde eit stille liv om vinteren, så endra det seg når me "løyste". Som oftast løyste alle naboane same dagen- og det var litt av eit liv. Heile huslyden måtte vere med å møte og jage på. Bølingane kom ikkje ihop før på Maribakken, med alle folka sitjande på Marireset som tilskodarar, det vart utkjempa mang ein hard kamp millom gamle kjenningar og rivalar frå sist sommar. 

Når dei så hadde fått kåtskapen eller sinnet av seg, roa dei seg, og det bar vidare til Fitjane. Der var fast gjætleplass. Konene hadde spøtet med, fann seg ein fin plass og både spøtene og praten gjekk. Det var som ein fridag dette for dei. Nokre ungar var alltid med, leika i elva, men måtte springe og møte kyrne når dei fann ut at dei ville heimatt. Det nytta oftast ikkje å stri med dei. Når dei hadde funne ut at her var smått stell med grønt å bite i, så sette dei rompa til værs og sprang. Det skulle meir til enn ei bjørkebuske i ei lita hand for å stoppe dei då. 

Gjætinga varde gjerne to-tre dagar. Så tok kyrne til å trekkje ut i marka, og der var litt meir å finne. Endå kom dei vel til leet og stod der og gaula ei stund. Men når dei skjøna at det ikkje var noko hjelp i, drog dei ut i marka att, og snart var det tid "å leggje ute". 

Då rusta me oss med stølebytte og saltprins, fann ein fin mjølkeplass- og så vart det laga bål; det kalla me å "daure", det høyrde med første kvelden. Nokon sa at då visste kyrne at no skulle dei liggje ute. Det skulle helst ryke godt frå bålet, grøn sprakje var fin å hive bortpå, og så lukta det så godt ! Kanskje tykte kyrne det òg, for dei strekte på halsen og saup i seg røykblanda sommarluft. Ein lang sommar ute i det fri, i lier og fjell, hadde dei framfor seg. 

Det var helst kvinnfolka som "gjekk til kyrne". I dette uttrykket ligg akkurat det som me gjorde; leita opp kyrne der dei var, mjølka dei og bar mjølka heimatt. To og to buskapar fylgdest åt, så det var ikkje så trasig arbeid- dersom vèret var nokonlunde bra. Men nokre timar pr. dag måtte me rekne. 

Dersom kyrne var vanskelege å finne, kunne det li bortimot middag før me kom heimatt, sjølv om ein starta i halv seks-tida. 
Slike leitedagar var heldigvis sjeldne. Men kyrne drog langt av garde, det var sjeldan at dei vart jaga "heimover" før me skulle flytte til sæters. Men då visste dei kva "tida var liden", det var ingen som måtte jaga dei dit. 

Garden- stengslet- mellom heimebeitet og fjellet måtte vere opna, så kyrne var oftast med sætra før folket. Dei roa seg forresten ikkje lenge ved sætra, men trekte opp i høgdene. Om det var heitt og mykje klegg eller blinding, var det helst oppå dei høgaste toppane dei slo seg til. Der var oftast ein liten bris som bles "åtet" bort. 

Særleg bra var dette når me skulle mjølke. Ikkje alle tolde så mange kleggebit, det hende at eit spark tok både mjølkebytta og det som var i henne. Men for ein trivnad dyra hadde ! Ho gamle "Belta", som hadde mjølkefeber om vinteren, stod og saup i seg fjellufta, jorta og let att augo. Ho var så lukkeleg som berre ei ku kan vera, med nøgda mat og tjørner og bekkar å drikke seg utyrst i. 

Ikkje mindre lukkelege var me sætrejentene, det kunne nok vere stridt mange gonger, tunge tolvkanne-bytte på ryggen nedover stupbratte hang. Visst røynde det på knea ! Men når ein kom til setret og fekk setje børa av, var slitet gløymt- til neste morgon eller kveld. 

Når det leid fram mot jonsok, gjekk me og gledde oss til å flytte til fjells. Først var det å ta seg ein tur opp for å vaske setret og legge alle "bidna" i vatn, det meste av mjølkekjerald stod på stølen om vinteren òg, så dei var turre og gisne. Men etter nokre dagar i elva, var dei tette og brukande att. 

Den dagen me flytte opp- eller dagen før- vart dei skrubba og sandskurde og lagde til turk nokre timar. Så var det å fylle koparkjelen halvfull med vatn, setje han på grua og fyre godt oppunder. Imedan henta me grøn sprakje og hadde oppi. Når dette kokte, vart både sprakjen og "logen" tømde oppi buttar og stemper, dei vart dekka til og stod slik til neste dag. Då lukta det herleg frisk einelog or alle kjerald, og reint og friskt måtte alt vere, for elles vart ikkje surmjølka god. 

Tyngste børa å bera til fjells var nok separatoren. Men han måtte vere med om det skulle bli skikkeleg rjome til smør. Oftast kinna me ein gong for vika, og av skummamjølka laga me gammalost når det vart ein full kjel- eller meir - med surmjølk. 

Noko av skummamjølka bar me heim. Ja, me fekk nok ikkje vere på setra heile dagane. Hjå oss var det skikken å gå heim fleire dagar i vika og hjelpe til med førefallande arbeid, det var klesvask eller å hjelpe med høyet i onna, og om laurdagane var det golvvask. 

I firetida om ettermiddagen måtte me tenkje på å kome oss oppatt. Mang ein svettedrope har det runne i hardaste solsteiken opp Jeiske-brekkå. Etter ein times gonge, alltid med eitkvart å bere, mat til seg sjølve eller "salt og bein" til kyrne, var det godt å slenge børa av i setret. 

Men lang tid til å kvile hadde vi ikkje, no skulle me gå til kyrne, dei venta med fulle jur. Dersom dei ikkje var altfor langt vekke, vart det tid til ei prate- og kosestund etter kveldsmaten. Helst måtte me kome oss i seng tidleg, for neste morgon ringde vekkjarklokka halv seks- om me hadde noko klokke, då. Elles såg me etter kvarandre, at alle kom seg opp. Det var ei skam å sovne til att og verte "sein" heile dagen. 

Om sundagane gjekk ingen heim. Til og med "setrekallen" vår, han gamle Andrias, heldt seg i ro då. For det meste kom det besøk, folk heimanfrå, eller andre. Av og til kunne det ta til natt til sundag. Då var det helst ungdom nede frå bygda som ville ha seg ei stølshelg. 

Me setrejentene var vel ikkje alltid så glade for å verta vekte midt på natta av skramling rundt setra og dunking i veggar og dører. Ei "loke" for døra var alt stengslet me hadde, og det heldt ikkje lenge. Eg hadde funne ein høveleg stokk som eg sette på tvers av døra innvendig. Den var det ingen som greidde å knekkje, difor slapp eg "invasjonen" om natta, sjølv om det vart lite søvn. Litt sure miner var det nok fordi gjengen ikkje hadde fått det som dei ville. 

Var det nokon av jentene som fekk kjærestebesøk, var det om å gjere å uroe så mykje som mogleg. Nokre gonger hadde gjestane med seg ein boks fiskekaker til middagsmat sundag. Men ofte hadde dei ingen ting med, så me måtte setje hella over varmen og steike rørekaker. 

Rjomekolle sette me alltid opp til helga, så det var gjestebodskost god nok. Dersom det ikkje kom så mange gjestar, delte me jentene og han Andrias ei rjomekolle til kvelds sundag. Var det endå noko att, vart rjome og mjølk rørt saman med "åsjuke" ("ostkjuke") og bore heim. Så fekk dei òg smake setrekosten. 

Uti slutten på august tok kyrne til å trekkje ned i liene. Sommaren var slutt, og me budde oss på bufarhelg. Dei siste dagane kokte me dravle og laga mjølkost slik at det skulle verte minst mogleg å bere med seg heim. 

Laurdagsmorgon møtte heimefolket mannjamt opp. Alle som kunne gå- og bere noko, om det var aldri så lite- var med. Det vart gjerne ei lang rekkje, bortimot 15-20 personar etter kvarandre langs Setretjørna. Avstandane vart litt større etter kvart, alle gjekk ikkje like fort. 

Slik som me hadde lengt etter å flytte til fjells, var det no godt å kome heim att. Laurdags kvelden fekk me gjester, det kunne vere slektningar eller vener. Til kvelds var det rjomegraut, "Bufargrauten". Han skulle vere ordentleg feit, så det var nok ikkje alle som åt så mykje av han då. Men setrejenta skulle ha ei stor skål for seg, og grauten var god når han var kald. Nokre stader hadde dei den skikken at dei tok kald rjomegraut og mjølkost med til kyrkje om sundagen. Der vart "nista" delt med andre- helst nokon som ein hadde eit godt auga til. 

Det høyrest så enkelt og greitt ut, dette seterlivet. Men der var alltid noko å gjere. Når mjølka var i hus, skulle det separerast. Det skulle vaskast opp både stølebytte og andre kjerald. Kinning og ysting av ost var fast arbeid, for ikkje å snakka om stell av gamalosten: 

Fyrst måtte han få skikkeleg "skjegg". Det måtte "knekast" inn, og så måtte han ut i sola og turke litt. Sidan måtte han pakkast ned i gras eller "blom", så han kunne modnast. Denne prosessen var ikkje alltid så enkel. 

Byfolk som kom på besøk, spurde alltid: "Har dere virkelig gammelosten i sengen?" Dei var visst litt skuffa over at me ikkje hadde det. Men me måtte passe vel på han, elles "spaserte" han gjerne sjølv. Det kunne gå makk i han, så det var å sjå om han både titt og ofte. Når me buførde, fekk me gjerne ikkje med alle gamalostane den dagen. Men då var det helst kjøleg i vèret, så det var ikkje så fårleg om dei vart liggjande att ei vekes tid. 

Mysebrimet, som me hadde kokt av surmysa, måtte stå att. Det var enno tunt som vatn, og når nokon gjekk forbi setret utover hausten, måtte dei alltid stikke innom og røre i mysebrimet. Når snøen la seg i fjella, var det stivt og fint, ein kunne skeie det opp som smør. Surt var det, men litt sirup eller sukker oppå, var det godt pålegg oppå kakene. 

Avdråtten frå setra varde såleis lenge utover vinteren, så seterjenta var ein viktig person både av det ein selde og det me sjølve skulle leve av. 

I ti somrar hadde eg dette "yrket". Første året var eg berre fjorten år og gjekk for presten. Då var mor òg med på setra. Siste året, i 1949, var eg heilt åleine der. Dei andre naboane hadde slutta å vere på fjellet. Eit langt og viktig kapitel i fjellgarden si soge var slutt. 

Onner 
Arbeidet på garden varierte etter årstida. Sola kom att i mars, og me kunne ikkje vente oss noko vårarbeid før uti slutten på april. Då hadde karane det travelt med å få møka ut. Frå geitefloren vår var det ikkje råd å bruke hest og møkakjerre. Men der hadde me ein "dobbel løypestreng" ned til løa. 

Teknikken var grei; Løypestrengen gjekk omtrent ihop oppe, men nede var dei festa eit stykke frå kvarandre, litt høgt frå marka. På kvar streng hang ein avlang kasse på blokker. Kassen hadde botten med hengsler på eine sida, og ein pinne til å stenge og opne med på den andre sida. Desse kassane var festa i ein vaier som var knapt så lang som den eine strengen. Dette verka slik at når den eine kassen gjekk ned, vart den andre dregen opp av tyngda og farten. 

Einkvan stod oppe og lesste kassen full med geiteskit, slepte den så nedover der ein staur stod passeleg nær slik at "låsepinnen" fekk eit slag. Dermed opna botnen seg, så møka datt ut. Då var den andre kassen oppe att, og det same kunne repeterast, oppatt og oppatt. Arbeidet var ikkje tyngre enn at unge òg kunne stå der og lesse. Det var morosamt nok til at ein heldt ut ei stund. 

Vårarbeidet elles var helst mannfolkarbeid. Hesten måtte òg i arbeid, med å dra både plog og harv. Ein kornåker - havre helst - måtte me ha, i alle fall såpass at det var til sengehalm. Jau, eg hugsar òg at havren vart til mjøl på kverna. Potetåkeren vart nok pløygd, gjødsla og harva, men potetene vart spadde ned med handemakt. 

Grønsaker var eit ukjent produkt hjå oss. Eg vart veldig interessert i kålrabi som eg fekk smake når eg var på besøk hjå onkelen min nedmed fjorden. Eitt år fekk eg litt kålrabifrø, og fekk òg lov å så dei i ein åkerlapp. Eg stelte vèl med dei slik eg hadde lært, så dei "knytte seg" fint. Men utpå sommaren tok blada til å verta så "holete" og ved nærare ettersyn var dei fulle av åmer ! Eg gjekk til angrep væpna med ei gammal skei og ein fiskebolleboks til å samle åmer i. Kor det gjekk ? Det vart i alle fall nokre kålrabiar som vart etande. 

Verre gjekk det med dei vakre blomane eg drøymde om å få til. Mold og møk vart bore til rettes i ei kipe. Med medfødt snekkarkunst vart ein kasse snekra attmed husveggen. Ein frøpose med blomkarsefrø med fargeglade bilete utanpå vart innkjøpt. Ei stor investering i dei dagar. Oppover veggen vart det laga til trådar som blomkarsen skulle klatre på, akkurat som på biletet. Ventetida til den første blomen viste seg, var lang, men etterkvart kom det fleire- og gleda var stor ! 

Men akk og ve- det fanst eit kje i nabogarden som hadde vore for ungt til å vere med då dei andre vart sende til fjells. Denne "Kjiå" hadde fått smak på blomkarsen, og blomane vart borte så snart dei viste seg. Kor vel eg passa på, så var dette udyret der og nappa dei. Så eg lærde tidleg at arbeidet med å få til noko nyttig eller vakkert her i verda ikkje var utan fiendar. 

Same erfaringa hadde eg med granplantar som eg fekk med heim etter skogplanting på skulen. Dei fekk aller nådigst ein plass attmed ein mur. Men då graset det skulle slåast, vart granane slegne òg. Slik gjekk det arbeidet og den vona opp i inkje ! 

Slåttonna tok som oftast ikkje til før i juli. Graset skulle vere så godt utvokse som mogleg, for då fekk ein mest i høystålet. Var det godt vèr med solskin og varme, vart høyet turka på marka. Karane var tidleg oppe og slo medan dogga låg i graset. Då beit ljåen best. Så snart sola hadde fått dogga bort, måtte graset breiast, og det var helst kvinnfolkarbeid. 

Etter at me hadde ete middag måtte høyet snuast, først det som hadde vore "sæta" dagen før. Turrhøy vart det etter to-tre dagars god tørk, alt etter om det var grovt eller fint gras. 

Å få det inn på løa kunne gå føre seg på to måtar: Køyre det inn med hest og vogn eller bære det inn på ryggen. Hesten hadde liksom "sommarferie" ilag med dei andre hestane i grenda. Å gå etter hesten kunne vere eit arbeid som tok både ein dag og vel så det. Slik var det ofte at ryggane måtte bøye seg under høybørene. 

Dersom sommaren var regnfull med gråvèr og skodde, måtte graset hesjast. Det kunne verte knapt om hesjestaur når det ikkje vart godvèr. Ofte hende det at ei uvèrsnatt- eller- dag- la hesjar flate, eller høyet fòr over alle haugar, og berre nokre filler hang att i hesja. 

Ein fekk lære seg å akte på vèrmerka, det fanst ikkje radio med vèrmelding for neste dag. Men vart himmelen raud om kvelden, vart natta god. Morgonrauden varsla derimot "ein våt hatt". Ein tok òg varsel av om hunden eller katten åt gras, eller om svala flaug høgt eller lågt, og mange andre slike "vèrmerke". 

Når beste bøen var avslegen, stod skrapeslåtten for tur, det var den delen av innmarka som var steinete og ulendt. Graset frå dette området var kort og stivt, det hang ikkje i hes, så det måtte helst turkast på marka. Det vart lagt i eit høystål for seg i løa, "småstålet", og vart brukt til saue- og geitefòr om vinteren. 

Men så var det markeslåtten òg. Kvar gard hadde sine slåtteteigar i utmarka. På sørsida av vatnet, i Hesjelia, var det ei myr og nokre bakkar som vart slegne. Høyet vart ført med båt heim i lendinga og bore til gards. 

Oppe under Kletten, på Kuleberget, var det ein slåtteteig. Men derifrå gjekk det løypestreng heilt ned i "Gjelet", så det fekk me gratis mest til løedøra. Dei utslåttane som var lengst borte, var på Treet og i Øvste Slette. Men det som vart hausta der, hadde me inn i utløa på Treet, så vart det henta heim om vinteren. I denne utløa hang det òg ofte lauvkjerv etter "logging" tidlegare på sommaren. Det var lauv etter hogging av bjørk og andre lauvtre. 

Ja, av bjørka vart også både nevra og borken teke vare på. "Å losta" var å flekkja borken av i den tida då sevja var slik at han sleppte. Men først vart nevra flekt av. Ho var nyttig til underlag på torvtak, som endå var på dei fleste uthus og på setret. Borken vart turka, knust og hatt i sekker, og seld til folk som hadde fiskenot som måtte barkast. Det var enten folk ute frå havkanten eller nede ved fjorden. 

Lauvskogen som vart felt, vart til ved. Etter at geitostkokinga tok til, gjekk det mykje ved også sommarsdag. Vinterveden måtte ein òg tenkje på, og transporten av mykje slikt trevyrke, var å løype det. Vedlada vart lagt så nær elva som mogleg, og når det vart ei eller fleire "bekkefylle" utover ettersommar eller haust, vart veden hivd på elva. Karane måtte gå langsmed elva og løyse det som sette seg fast eller vart liggjande i ei bakevje. Veden kom då til slutt ned i Marihølen der lensa låg så han ikkje skulle fare på Storelva. Det hende vel at fleire vedskier eller stokkar fòr likevel. Då var det å ro rundt i alle viker på vatnet og samle opp. Om hausten stod det alltid mange vedlad på Maribakken, kvar gard hadde "løypt" veden sin, som sidan vart køyrd heim til gards. 

Det er vanskeleg å seia kva tid haustonna tok til. For setrejenta var hausten komen når ho som "sistemann" forlet setret og "sette lås for seterdør" som det heiter i visa. Nei, låst vart seterdøra ikkje, kroken vart berre festa ekstra godt. Elles var det ope for kven som la vegen forbi, folk som "gjekk om fjellet" eller slike som leitte etter sauer. Nokre gamalostar vart gjerne attliggjande ei vike eller to, og så var det mysebrimet som måtte omrørast av og til. 

Men det vart så audt og stille rundt setra når folket var flutt. Vel tenkte me ikkje på huldrefolket slik som dei gjorde i gamle dagar, men ein gjekk stille inn, og like stille derifrå. 

Kyrne gjekk no i heimemarka, men det var slett ikkje kort veg når me skulle mjølke. Var vèret bra, trekte dei opp i høgda, og var det regn og ruskevèr var det vanskeleg å finne dei. Det var fullt av holer og småskog, så dersom dei låg roleg, kunne ein gå rett forbi utan å finne dei. Gjekk dei og åt, var det bjølla som hjelpte oss til å finne dei. Mjølka minka, særleg dersom det var ei eller fleire haustbærer, dei var då avgjelda, som ein sa. Men nokre mjølka endå, så kyregonga var viss, morgon og kveld. Først når det leid ut i september slepte me dei på bøen og batt innatt om natta. Då var verkeleg hausten komen. 

Dersom ein skulle rekne slakting for haustarbeid, så tok det til lenge før. Storebukkane var dei første som måtte takast. Gjekk dei for lenge vart det bukkelukt av dei, og kjøtet fekk "smak". Så kom det driplande eitt og anna kje utover sommaren så mykje me fekk sosekjøt til ei helg. Ferskt kjøt vanka det elles berre i slaktetida, og den rekna me vel frå når det vart saueslakting. 

Det var inga fast tid for sauesanking, utanom for dei ute frå strilelandet som hadde sauene i hage i fjellet. Våre sauer vart oftast slepte att så lenge beitet var nokonlunde. Så var det å passe på å få dei inn når dei var turre, elles vart ikkje ulla fin. 

Saueklypping var elles ei onn for seg. Stova vart rydda for bord og stolar. Ein og ein vart sauene ledde inn og befridd for den varme pelsen. Dersom me hadde ein del beist i talet, vart ein ikkje ferdig på ein dag. Då vart det òg bestemt kven av lamma som skulle "setjast på" og kven som skulle slaktast. Mest alle verelam vart vel dømde til slakt, dei "simpelamma" som skulle leve fekk ha ein liten dott ull att på eine bogen. Det vart kalla for livdedott, men så mykje livd var det vel ikkje i den. Kanskje tydde det berre "merke på liv"? 

Den dagen slaktinga gjekk føre seg, heldt me kvinnfolka oss langt unna køyrebrua der karane på garden- og kanskje ein leigekar- tok livet av sau etter sau. Nokre stader var ei kvinne med og "rørde i blodet". Men hjå oss slapp kvinnfolka den jobben. 

Men når det etter ei stund vart bore kassar med innmat inn til elva, var det vår tur: Å rekkje tarmar eller å "halde i" når dei skulle gjerast reine måtte eg vere med på frå tidlege barneår. Lukta av "råslag" var ikkje god: det hang i hendene sjølv om ein vaska seg aldri så godt. Og arbeidet var slett ikkje slutt når ein var ferdig med elva ! Nei, då skulle tarmar, vom og vinstrar skrapast reine. Dette føregjekk på eldhuset der storegryta var full av varmt vatn til å duppe nedi det som skulle "rabbast". Ja, også alle saueføter, fire frå kvart beist, måtte rabbast, det vil seia få bort hår og klauvar, det vart til herlege syltelabbar som smakt godt, særleg når lysten på kveldsgrauten eller "sveisa" ikkje var særleg stor. 

Storegryta- eller ystekjelen. vart fylt halvt opp med vatn på nytt, og så vart det pylsekoking, blodpylser. Først måtte me lage til "ilåt", tarmar eller stykke av vomme som vart sydd i hop. Det var ein kunst å ha røra passe tjukk og ilåtet passeleg fullt. Var det for mykje i, sprakk ilåtet og innhaldet løyste seg opp i "sodet". I pylsene måtte det òg vere litt feitt. Ei stor og fin nekkje vart brukt, eller helst nyretalg. Når ein åt pylsa varm, plukka nok mange ut dette feittet, men når dei var kalde, skorne i sneier og steikte på steikjepanna, var det godt. 

Det vart gjerne kokt store mengder med blodpylse på ein gong. "det er ikkje så nøie med ei pylse i slaktetida," heiter det. I dette ligg vel skikken med å gje bort pylser til dei som ikkje hadde slaktedyr. 

Me tok òg med pylser til slektningar i byen. For det vart oftast ei byferd når ein hadde produkt, både ost og smør, å selje, eller få oppgjerd for varer som var sende før. 

Uti september var det slutt med ystinga, geitene vart slepte på vidda, me henta dei gjerne heim ein og annan gongen i førstninga så dei vart av med det som lagra seg i juret. Vart det for sprengt, kunne det bli jurbetennelse. Denne mjølka kunne ikkje brukast til ost, helst var det vel grisen som fekk seg eit godt måltid, eller ho kunne brukast i brødbakst. 

Men i slaktetida vart alt av innmat frå slaktedyra brukt: hovud, tunge, hjarta, nyrer, lever og "midtgard". Desse delene vart varma opp i vatn, "løypt" som det heitte. Så vart det reinska for eitlar og andre ubrukelege delar, gjekk så gjennom kjøtkverna, vart salta. krydra og fylt i lange tarmar. Dette vart "spikekurv" ut på vinteren- ja, me hadde ikkje alltid tid til å vente til han var i speke. Steikt kurv og poteter var god middag eller kveldsmat. Eller litegrann kurv i botnen på gryta når me laga plukkfisk ga ein herleg smak. 

Levrekaker var òg ofte på bordet om hausten; det vart nok ikkje velsett dersom det gjekk for ofte på. I alle fall var menyen onnorleis enn elles i året. Då var det potet og sild eller fisk, men raspekaker som eit velsigna mellomspel av og til. 

For poteter var dagleg kost både til middags og som potetkaker med mysebrim og litt sukker på. Om hausten var det potetopptaking, med grev og bytter til store og små poteter. Ja, me ungane hadde potetferie frå skulen og. No var ikkje det så praktisk i det meste av mi skuletid, for me hadde samla skule, alle frå fyrste til sjuande klasse gjekk i lag. Læraren vår hadde to skulekrinsar, så han ambulerte; to viker hjå oss og to viker hjå dei andre. Slik hadde me fri i to viker og to viker skule, difor hadde vel ikkje potetferie noko å seie for oss, men med i potetåkeren måtte me vere, og det kunne vere nokså hustre i våtvèr. 

Elles hende det òg at potetene vart ståande så lenge at det fraus om natta. Grunnen var vel (delvis) at ein skulle la dei vekse så lenge som mogleg. Potetbingane i kjellaren vart fylte med storepotet i ein og småpotet i ein annan, dei siste vart brukande til potetkaker. Når me hadde ete middag, måtte me hjelpe til å renske småpoteter og male dei på kverna. Slik vart ungane lærde opp til å gjere nytte for seg, og om det ikkje alltid gjekk med liv og lyst, så visste ein at i dei andre husa måtte leikekameratane vere med på det same. 

Kornåkeren måtte også skjerast i september. Dette var vaksnearbeid, for det skulle lagast "band" av strå med aksa utover, sidan skulle det leggjast passeleg på dette bandet, og så knytast. Det måtte ikkje vere for tjukt og ikkje for tunt i kvart nek, elles vart det ujamnt turt, og det var vanskeleg å "staure" det. Ja, for kornet vart ikkje hesja, det vart sett på staur. I skyminga om kveldane fòr gjerne me ungane og leika gøymt mellom kornstaurane. I månelyse kveldar vart det reint trolsk med skuggar i lange rader bortover, som ein heil hær utover bakkane. 

Når kornet var turt, kom det òg inn i løa, men på ein stad der det låg slik til at treskemaskina kunne stå nett innfor døra. Treskinga- og maskina- gjekk på omgang mellom naboane. Det vart gjort seinare utpå hausten og var reine festdagar. Då samlast både karar og kvinnfolk i heile grenda og gjorde treskinga unna hjå alle. 

Å snu treskemaskina var ein tung jobb, karane snudde så sveitten rann, så måtte ein annan "gå inn" medan treskinga gjekk for fullt. Ein kunne ikkje stanse for kvar gong det var "byte", det gjekk ei heil tid å få farten oppatt då. 

Me ungar fekk vere med å løyse opp kornband, leggje fram eller kanskje rake ifrå. Mest stas var det likevel å vere med i laget når det vart ropt inn til måls, det vanka alltid god mat på slike dagar, dei vaksne var pratsame og fortalde historier, så det var mykje rart å høyre. Me kjende oss òg nyttige arbeidsfolk på ein særleg måte slike dagar. 

Det kunne nok hende at det vart gjort dugnad om anna arbeid òg, men då var nok ikkje både stort og smått med på same måten. Var der få mannfolk på ein gard, kunne karar frå nabohuset kome til hjelp med eitt og anna som det måtte krefter til å gjere. 

Når det galdt kvinnfolkarbeid, fekk me hjelp til flatbrødbaking vår og haust. Men også når det skulle setjast opp vev hjelpte nabokonene kvarandre. Og når det elles trongst ved sjukdom, fødsel, bryllaup eller gravferd, var det eit godt samarbeid. 

Eg hugsar godt siste våren far levde. Han hadde store smerter, og dei smertestillande dropane var oppbrukte. Doktoren budde på andre sida av fjorden, på Lindås, og så vidt eg minnest var det midt i påskehelga- Langfredag- og ruskevèr. Då tok fleire av karane i nabohuset ut, dei gjekk til Hosteland, rodde over Fensfjorden til Fanebust, gjekk til Lindås og fekk tak i medisinen- og så var det same vegen attende. Dette minnet sit fast, eg var berre ti år då. 

Elles var det vel slik at særleg me ungane gjekk ut og inn hjå naboane som i vår eigen heim. Var det ein stille ettermiddag kunne kona i huset ta spøtet med å ha ei pratestund med nabokona. Sundags-ettermiddag var elles ein slik besøksdag, ein måtte ikkje vere beden for å gå innom til naboen. 

Når me ungane var byrja i skulen og hadde lært ungane på hi sida av vatnet å kjenne, hende det nok at me tok sundagsturen bortom på den sida. Alltid fekk me mat hjå dei me kom inn til. Dei spurde kor det stod til heime hjå oss og bad oss helse heim. Slik kjende me oss velkomne kvar me kom, som det og heiter i songen: "Heime var eg so vida kjend og slapp inn kvar eg ville, i kvart hus i den heile grend um endå folket kvild..." Nett i middagskvila gjekk me ikkje inn til nokon, då måtte det vere svært nødvendig. 

I dei fleste heimane vart det om sundagane "sunge og lese" etter ein hadde ete til middags. Då måtte alle - også dei minste - sitje pent i ro. Etter me var byrja i skulen kunne me mange salmar, så då var det kjekt å vere med å synge. Elles kunne vel "lesteren" vere noko kjedeleg, men det høyrde med og gjorde skilnad på kvardag og helg. Det var ikkje så ofte me reiste til kyrkje, for det var lang veg og tok vel omtrent tre timar kvar veg med roing og gåing. 

Hausten var eigentleg ei travel tid. Sjølv om geitene styrde seg sjølve til snøen jagde dei heim, så var det andre dyr som ikkje gjorde det. Sauene måtte ut kvar dag så sant det ikkje var altfor surt. Men no var dei snaue og kunne ikkje liggja ute, det var ikkje å venta at dei skøna dette, og dersom dei for om Kuleberget, var det å skunde seg opp gjennom lia. Kanskje greidde eg då å kome oppom dei før dei fòr om Vindskaret ? Det var så eg kjende blodsmak i munnen når eg gjekk så fort eg kunne opp motbakkane. For dette var min jobb for det meste. 

Når det leid ut i november kunne det vere kalde neter og frost. Eitt minne sit fast frå ein slik haust: Sauene var inne i Jeiskebrekkå og eg skulle hente dei. Dei ville ikkje heim, og fòr borti nokre fjellskorter. Eg fòr etter og prøvde å kome bortom dei. Men dei sette avgarde over eit sleberg for å kome til neste grasflekk. Så høyrde eg voldsomt skrammel av sauebjølla og ser at bjøllesauen fer kant i kant nedover berget og utfor ein hammar. Han vart liggjande langt nedi ei urd. Ei stund etter fer ein sau til same vegen. Sleberget dei sprang over hadde vore islagt, Eg vart fyrst ståande heilt lamslegen, så sette eg på sprang heimover utan å bry meg om dei andre sauene. Eg sprang og gret, sprang og gret, men greidde vel å fortelje kva som var hendt. 

To-tre karar for avgarde med tòg og knivar. Dei greidde visst å få "rent blodet" av, slik at kjøtet vart etande, men sauene var stygt skamslegne. Denne opplevinga skremde meg, og eg slapp visstnok å gå etter sauene ei tid etterpå. 

Stort sett kom både folk og dyr levande frå gonga i fjellet, det hende nok av og til at sauer eller geit "gjekk seg tofast", at dei ikkje kom verken opp eller ned. Då måtte karane av stad med tòg for å ta dei opp. Ein mann vart firt ned i toa til sauen eller geita, og så galdt det å få fatt på dyret, feste tòget rundt, og den som stod oppe, drog det opp. Så vart tòget firt nedatt til han som var i toa. 

Det var nokså nervepirrande å stå nedanfor å sjå på, særleg har eg minne frå dei gonger det stod dyr tofast oppover "Døra". Der var det berre hole fjellet nedunder. Det gjekk oftast godt, men det hende at dyret dei skulle ta opp vart så uroleg at det hoppa utfor. 

Når så geitene måtte setjast inn, vart det slakting på nytt. Det var alltid "utskifting". Gamle geiter måtte slaktast, og no var det kaldt og surt å stå med elva og "skole or". Det vart frosne fingrar og tær, med naglebit både ein og fleire gonger. Stort sett var det same ritualet som når sauen vart slakta, med unntak av at geiteføtene ikkje vart nytta til syltelabbar. Det var vel ikkje stort på dei, heller. 

Geitekjøt var ikkje særleg god salsvare, så i mange år vart det laga spekepølser. Kjøtet vart skrapt av beina, male på kjøtkvern og salta. Denne "knoda" måtte så ligge ei tid, så sette ein ei trakt på kjøtkverna og kjøtdeigen vart fylt i tarmar. Sidan vart pølsene røykte og hang til dei var i spike. Dette var oftast kveldsarbeid utover haustkveldane. Dei avskrapte beina vart òg kokte, krafta vart delvis nytta til mat, og feittet var til såpekoking. 

Siste slaktesjauen i året var litt før jul, då måtte grisen til. Han hadde levd eit roleg liv i floren medan dei andre dyra fekk eit fritt tilvære i fjellet. Frå han kom til gards som ein liten lyseraud "marsipangris" 8-9 månader tidlegare, hadde han no vorte litt av ein rugg. I det siste hadde han fått ekstra mjøl, han var blitt gjødd. Det var ikkje snakk om "stjernegris" i den tida- det var skikkeleg tjukne på sideflesket. 

I mange år var det ein mann i nabolaget som var fast griseslaktar. Ungar og kvinnfolk heldt seg godt innomhus til grisen var teken av dage, men så kunne me ta oss ein tur inn i eldhuset. Der hadde dei teke døra av hengslene og lagt henne opp på bukkar. Oppå der låg no grisen. Ved sida av stod koparkjelen over varmen, full av kokande vatn. Eit par karar dreiv og skolda og skrapte bust. Det var mest ikkje råd å sjå dei att i all dampen. 

Når dette var gjort, vart griseskrotten heist i talje opp under ein bjelke, og der vart han hengande nokre dagar før han vart til skinker, sideflesk og kotelettar. Mesteparten hamna i saltestampen, berre litt vart lagt til sides ferskt, til julemat. 

Grisehovudet vart kokt i timevis, reinska av beina og laga til persesylte. "Nekkja" av grisen vart malen og kokt, dette var smoltet. Noko vart salta og brukt som smør, men godt var det ikkje. Det smakte gris ! Betre var smoltet når det vart nytta til å koke smoltringar i. 

Ja, det vart mykje mat av ein gris, men så skulle det vare heilt til neste haust- i alle fall fleskeskinkene. 

Så var då endeleg slaktetida over. Men endå var det nok å ta seg til, særleg for kvinnfolka, det skulle vaskast til jul i alle krokar og krær. Og så skulle det bytast halm i sengene. Strimadrassene vart borne i løa, det gamle innhaldet tømt ut og ny frisk halm fylt i. Så vart madrassene borne innatt i sengene, der det no lukta reint og friskt av grønsåpe og vatn. Då var det mest som jula var komen til gards. 

"Det må vere ferdig til jul", og "Me skal ha det til jul" var noko me ofte hadde høyrt utover hausten. Ein kunne mest ikkje tru at det kom dagar etterpå ! 

Julebaksten var siste førebuinga : Lefser, potetlefser til "kling", julebrød med rosiner og sukat, kanskje kringler eller smoltringar, slikt vart berre laga til jul. Anna juleknask var litt eple og appelsiner og neter, Ja, netene plukka me helst sjølve, for der var mykje hatl i marka. Men ikorna var grådige etter dei, så det galdt helst å ta dei før dei "slepte hamsen", og late dei modnast inne. 

Julegåver var det ikkje så flust med, helst var det heimelaga saker, spøta eller sydde utover haustkveldane. Men det hende òg at det var "kjøpeting". For om hausten fekk me besøk av kramkarar som hadde litt av kvart i skreppa eller kista si. 

Eg hugsar to av dei : Han Skreppe-Torkjel fòr omkring med ein skinnransel på ryggen. Best hugsar eg han By-Hans. Han hadde ei lita kiste som han hadde mykje fint i. Det var silkesløyfer til å ha i håret, kammar, hårklemmer og nåler, ja, han hadde både perleband og ringar med stein i. Han budde hjå naboen vår når han for ikring i dei næraste grendene, så det vart godt høve for oss ungane å sjå kva han hadde i kista si. Pengar var det smått om, men for ein tiøring eller to fekk ein gjerne ei hårklemme. I alle fall kunne ein håpe på ein småting til jul. 

Siste sundag før jul vart kalla skitnesundag. Då var det ikkje så nøye om ein hadde på seg sundagsklede eller om golva var så reinskurde. Så vart liksom alt så mykje finare når julaftan endeleg var der. 

Mattradisjonane var faste og vel innarbeidde. Då var einaste dagen at hovudmåltidet, middagen, var om kvelden. For då skulle alt vere unnagjort, både i floren og huset. 

I vanleg middagstid fekk me smake på grisesylta eller rullepylsa- kanskje vanka det òg "mølje", det vil seie flatbrød med kjøtfeitt over. Julematen om kvelden var lettsprengd torsk, som var henta nedmed sjøen nyst før jul. Med poteter, flatbrød og nykjerna smør smakte det ekstra godt. 

Etter måltidet las far juleevangeliet, og me song julesalmen "I denne søde Juletid". Juletreet, som var komen or skogen same dagen, stod pynta med lys og sjølvlaga korger, Ja, kanskje nokre blanke kuler og norske flagg. Treet vart flytta fram på golvet, og alle tok kvarandre i hendene og gjekk rundt og song julesongar. Det var ingen som trong bok for å synge dei, for me hadde øvd på dei både i skulen og heime, også slike med både åtte og ti vers. 

Det vart sengetid denne kvelden òg, kanskje litt seinare enn vanleg. Me gjekk til ro, men lampen skulle brenne heile julenatta, det var gamal skikk, sjølv om me vel ikkje trudde noko på at alle vonde vetter var ute denne natta. Forteljingar om Lussenatta som var so lang at kyrne beit tre gonger i bandet sitt, og om Julereia som fòr etter vegen i mørke kveldar, hadde me nok fått høyre. Så litt mørkredde var me nok, alt var liksom onnorleis i juletida. 

Første juledag måtte ingen gå nokon stad, det var ofte ein lang dag for oss ungar som elles kvar dag fòr inn og ut hos naboane. Men andre juledag var "forbodet" oppheva, då var det tida for julegjestebod og juletrefest. 

Det var sjeldan me fekk besøk av slekt og vener langvegsfrå i juletida. Oftast låg det is på vatnet, og snøen var tung å ta seg fram i, for det var inga brøyting anna dei "brautene" som vart når folk gjekk eller køyrde med hest. Men alt dette var som det skulle vere, naboane gjekk til kvarandre, og nokre julekort kom det frå slekt og kjenningar, så visste ein då at dei levde. 

Juletrefesten i skulehuset var høgdepunktet i julemoroa, med stort juletre som rakk heilt opp i taket, sjokolade kokt på ovnen i gangen, opplesing av skuleborna, gong om juletreet- og så julenisse som gav ei appelsin eller eit eple til kvar av ungane. 

Jula var over med sine store og små gleder- eller kanskje vonbrot for nokon. Året var "nytt", og med ynskje om "Godt nytt år" såg både store og små fram mot lysare og lengre dagar. 

Slik var livet på den gamle garden. 

------------------------------------------------------------------------------------------------- 
Fjon frå fjell til fjord nr. 1 1991 - Masfjorden sogelag / Masfjorden mållag.