Frå villdyr til husdyr
Forfatter: Scandion
Publiseringsdato: 29.10.2003
Fedrift er ein urgamal næringsveg. Den starta då
folk lærte seg å fange dyr levande, og hadde råd til
å la være å slakte og ete dei med det same.
Den viktigaste grunnen til at menneska begynte å
halde husdyr, var at dei på ein enkel måte kunne skaffe seg
mat. I tillegg til kjøtt og mjølk gav dyra også varm
hud og ull som kunne bli til klede.
Etter kvart vart dyra også brukt som laste- og trekkdyr.
Det betydde mykje for nomadane, men kanskje endå meir for jordbrukarane,
som etterkvart kunne setje bort hakke og spade og i staden spenne oksane
for plogen.
Vår tids storfe stammar frå den ville, langhorna
uroksen. Korleis det gjekk til at menneska klarte å temme dette dyret,
veit vi ikkje.
Andre ville dyr søkte nok også av seg sjølv
til menneska sine buplassar. Ville svin, som rota i avfallshaugane, vart
etter kvart tamme.
Ein teori går ut på at uroksen åt seg
feit på åkeren etter at kornet var skore, og på den måten
vart meir avhengig av menneska.
Ein annan teori hevdar at temming fann stad på
grunn av jakta. I eldre steinalder levde menneska mest av jakt. Det hendte
at jegerane fanga ville ungdyr for å bruke dei som lokkedyr, og etter
kvart oppdaga dei at dei dermed hadde skaffa seg firbeinte spisskammer.
Den eldste fedrifta utvikla seg truleg omkring fem tusen
år f. Kr. i fjelltraktene øst for Middelhavet, der det levde
ville former for storfe, sauer, geit og svin. Til å begynne med hadde
ein husdyr for å gjere seg nytte av kjøttet og huda, men etterkvart
oppdaga ein at også mjølka frå visse dyreartar var god
føde. Ved systematisk avl vart den ville kua etter kvart forvandla
til ein føyeleg mjølkeprodusent.
Husdyra gav også gjødsel til åkeren.
I ei tid då all jord framleis var felles eigedom, vart ein familie
sin rikdom rekna etter antall husdyr. Eit minne om det har vi framleis
i ordet pekuniær, som kjem av det latinske ord for fe.
Fedrift har vore ei hovudnæring i Noreg heilt sidan
yngre steinalder, ikkje minst på grunn av seterdrifta og dei vidstrakte
fjellbeita.
Ekstensivt og intensivt
Fedrifta var opprinneleg ekstensiv, det vil sei at dyra
stort sett fekk skjøtte seg sjølv og skaffe seg mat på
eiga hand. Heile arbeidet for menneska bestod i å drive flokkane
frå det eine beitet til det andre.
Det motsette er intensiv fedrift som er innstilt på
maksimal mjølke- og kjøttproduksjon, noko som bl.a krev rasjonell,
vitskapleg utarbeida foring. |